Vài nhà sư phạm nói với tôi, ở Âu - Mỹ các thầy cô kiêng, không so sánh trực tiếp giữa trò nọ với trò kia vì có thể tạo ra cả định kiến lẫn mặc cảm thiên lệch không tốt. Tôi đã định đặt tên bài là “so sánh” giữa nhà văn Nguyễn Xuân Khánh (NXK) và nhà văn Nguyễn Huy Thiệp NHT), nhưng thấy không ổn, nên đành “để cạnh” nhau thôi. Để cạnh thì cái này làm ngời lên cái kia, hay cái ni dìm cái nớ… là việc tự nhiên, chứ không thể quy tội trù úm??? Nhưng tại sao nhất định cứ phải đặt NXK cạnh NHT? Nó có lý do không đừng được của nó, tôi sẽ minh tường sau. Nhân đây cũng cám ơn nhà văn Uông Triều đã đưa hai nhà văn này lên trang Facebook để tôi có nguyên do viết bài này.
Trước tiên, tôi muốn viết về nhà văn NXK, không phải ưu tiên ông về tuổi tác, mà trong đám rước, bao giờ vua cũng ra sau, tôi đã từng gọi NHT là “vua truyện ngắn”, cho nên để người ngồi ngai ra sau thì đúng lẽ hơn.
NXK hình như là người Hà Nội phố cổ (để tôn trọng sự bảng lảng thăng hoa của mình, tôi tự miễn không tra trích ông). Ông có một dáng người cao trang nhã, mà tướng mạo có thể gọi là “vóc hạc”, rất thích hợp cho tướng làm tham mưu, cũng như chữ nghĩa. Khuôn mặt ông có thể dùng lối nói của người Việt “khô chân gân mặt đắt mấy cũng mua”, nghĩa là làn da có hình Kim (kim loại), cộng với đôi môi vừa phải (không dầy, không mỏng) biểu hiện ông là người có lý trí cao. Bằng bản lĩnh của lý trí, ông chuẩn bị cho mình cho mình một kiến thức khá dồi dào, tiếng Pháp, tiếng Anh, hình như cả tiếng Tàu, nghiên cứu triết học…Còn trải nghiệm cuộc đời mặt ông như một thung lũng đau khổ dày vò không thể đau đớn hơn, cả khuôn mặt ông lúc nào cũng như đang mếu khóc, có thể ông không khóc nhiều, nhưng cả cơ hàm của ông mang cấu trúc của những hàng lệ giống như vặn máy thì ra nước vậy. Ông đã từng là tay bút ưu tiên trong hệ tem phiếu, nhưng không hiểu cuộc đời vật vã thế nào ông bị treo bút, rồi phải nuôi lợn để chăm lo cho bảy người từ mẹ già đến con thơ trong nhà… Thôi, phần "khổ nhục kế" của NXK thế cũng tạm đủ rồi. Văn chương của ông thì sao? Thật sự tôi rất ít, hoặc gần như không có thời gian đọc sách của người Việt, nhưng tôi đã đọc trọn vẹn cuốn tiểu thuyết Hồ Quý Ly của ông. Ông viết bằng một kiến thức sâu, rộng và dầy, những đường công-tua (chu vi) mạch lạc rõ ràng, còn những bảng lảng mơ hồ mà dân họa sĩ hay dùng là sensible (run rẩy, nhạy cảm) thì lúc nào cũng tràn ngập như sương khói lam chiều đang trộn sa lát cùng nắng rụng hoàng hôn… Những câu văn của ông dù viết về nhân vật Á Đông nhưng mang cấu trúc của ngôn từ tiếng Pháp, tiếng Anh.
Còn nhà văn NHT, tại sao tôi cứ phải dính mắc vào với NXK? Vì NHT vốn dân Sử. Sử Việt Nam chủ yếu đằng đẵng vài ngàn năm liên đới với Tàu. Ngôn ngữ, học vấn, bút pháp của NHT chủ yếu là Tàu, và một ít văn học Nga hồi chủ nghĩa xã hội, hay còn gọi là bao cấp tem phiếu. Gì chứ một Hồ Quý Ly của NXK hoàn toàn có những mặt bằng để soi sang bút pháp trần thuật Tàu, mệnh đề ngắn đơn giản của NHT. Về điểm này, thì văn NHT chỉ là đoản ca hát xoan – xẩm của người Việt so với giao hưởng tiểu thuyết của NXK. Tôi đã gặp vô số người ca tụng NHT, nhưng chưa một lần thấy họ nói được nó hay ở cái gì? Mà chủ yếu là “Anh Thiệp ơi, anh viết về cây đa trong truyện sao giống hệt cây đa ở làng em…” NHT thấp bé, dáng đi tấp tểnh, đặc biệt anh hay nói lắp, lắp bắp luôn. Nhà văn mà nói lắp là tối kỵ, vì nhà văn là sử dụng ngôn ngữ. Và chính thế mà NHT viết câu văn ngắn, điều này còn thể hiện tất yếu, khi NHT không biết ngoại ngữ và gặp vấn để về mệnh đề phức hợp.
Với nhà văn danh tiếng bao trùm kinh thiên động địa như NHT thì tôi không thể nói vu vơ mà phải chắc chắn với những sở cứ. Tri thức của một nhà văn như NHT là còn quá mỏng, bằng chứng NHT vừa từ truyện ngắn chuyển lên tiểu thuyết mini như Tiểu Long Nữ thì rơi thẳng đứng … Nếu không kịp dừng lại có nguy cơ mất cả vốn lẫn lãi. Nhà văn Nam Cao viết: “Viết văn giống đi buôn vậy, anh không có vốn thì buôn cái gì?” Vậy, nhà văn NHT có thành công không? NHT đã rất thành công giữa đám cán bộ lèo tèo lười nhác nhưng háo danh quen thói ẩn nấp trong các tòa báo công sở, viết gì cũng được in và lo chạy giải, hà hít vài hơi ra mấy mẩu thơ hay vài truyện ngắn kiểu người tốt việc tốt… Trong khi đó NHT viết bằng một mặc cảm của Napoleon sống nơi sơn cùng thủy tận trên đảo Corse, khi bị đầy lên Sơn La dạy học trò, và hì hục đổ mồ hôi lao động viết cả tháng mới xong một truyện ngắn (truyện ngắn Sang Sông NHT viết nhanh nhất là một tuần, theo như anh tâm sự). Rõ ràng về tri thức một giáo viên sử học, cùng lao động văn chương miệt mài lao tâm khổ tứ, NHT hơn hẳn những cán bộ văn phòng viết văn chủ yếu là tiểu nông, già cả mà anh gọi là “bọn giặc già thơ phú lăng nhăng”. Đấy là lý do để NHT bứt phá và vượt lên trên dãy nhà văn cán bộ. Nhưng như vậy là chưa đủ, ông mới chỉ đạt được nhà văn nổi tiếng lẫy lừng nơi thôn quê, góc phố mà chưa thể trở thành văn hào mang những cơn chấn động trong những sa lông sang trọng của dân trí thức thượng thừa. Số đông rất quan trọng nhưng đó chỉ là nghệ thuật bình dân hay nhạc pop thôi. Nhưng chỉ có giàn nhạc giao hưởng mới được biểu diễn trong nhà hát lớn có khoảng vài trăm người nghe.
Paul Đức 09/7/2019
Comments